γράφει η Ηρώ Στεφάνου

Παιδική Ηλικία

Η Παιδική ηλικία εκτείνεται από το 6ο έτος ως την ηλικία που γίνεται το άτομο σεξουαλικά ώριμο (11 για τα κορίτσια και 13 για τα αγόρια). Αρχίζει με την εμφάνιση των πρώτων μόνιμων δοντιών και την είσοδο στο σχολείο και τελειώνει με την έναρξη της εφηβείας.

Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά της ηλικίας αυτής, στο σωματικό και κινητικό τομέα πραγματοποιείται κυρίως ποιοτική μεταβολή και όχι ποσοτική. Δηλαδή, οι ραγδαίες σωματικές αλλαγές που είχαν συμβεί στην νηπιακή, τώρα πια στην παιδική ηλικία έρχονται κυρίως και τελειοποιούνται. Οι κινήσεις είναι σταθερές και ελεγχόμενες. Επίσης, η σκέψη αλλάζει σημαντικά και εμφανίζονται οι συλλογισμοί. Όταν ένα παιδί είναι 5 ετών η ζάχαρη που βάζει σε ένα φλιτζάνι σοκολάτα “εξαφανίζεται”, ενώ στην ηλικία των επτά ή οκτώ η ζάχαρη “λιώνει”. Στα 6 ή 7 το παιδί δεν πιστεύει πια ότι τα όνειρα του είναι κάτι έξω από αυτό και καταλαβαίνει πως οι άλλοι δεν μπορούν να τα δουν ούτε να τα αγγίξουν.

Κατακτά, επίσης, την έννοια της σχετικότητας. Ότι τα πράγματα υπάρχουν σε σχέση με άλλα πράγματα , ότι αποτελούν μέρος κάποιων συνόλων. Σ΄ αυτήν την φάση είναι που τα παιδιά αρχίζουν να ταξινομούν και να συγκρίνουν, έτσι τα αγόρια ενδιαφέρονται για όλες τις μάρκες αυτοκινήτων και τα κορίτσια αρχίζουν να κάνουν διάφορες συλλογές.

Τα παιδιά αυτής της ηλικίας κάνουν πολλές ερωτήσεις σχετικά με την οικογενειακή ιεραρχία και την θέση τους σ’ αυτή. Εντοπίζουν καλύτερα την θέση τους στον χώρο και στο χρόνο. Όταν το παιδί είναι 5 ετών εκδηλώνει μεγάλο ενδιαφέρον για την γέννηση και τον θάνατο. Στα 9 του συνειδητοποιεί την έννοια της διάρκειας, θέτει ερωτήματα σχετικά με τα παιδικά χρόνια των γονιών του, των παππούδων του, του αρέσει να κοιτάζει παλιές φωτογραφίες, να ακούει να μιλούν για την ιστορία της οικογένειας του. Το παιδί, λοιπόν, μπαίνει σιγά σιγά στην “ηλικία της λογικής”. Πλέον, μπορεί να εξηγεί καλύτερα τις καταστάσεις, να τις αναλύει, να τις κατανοεί.

Στον τομέα της συναισθηματικής και κοινωνικής ανάπτυξης πραγματοποιούνται επίσης σημαντικές μεταβολές. Δεν θεωρεί πλέον τον εαυτό του το κέντρο του κόσμου και έτσι νιώθει και αρκετά απαλλαγμένο από το βάρος της ευθύνης που νόμιζε ότι είχε για τα πράγματα που το απασχολούσαν. Το ενδιαφέρον από τον εαυτό και τους γονείς τώρα στρέφεται προς τους συνομήλικους. Τα παιδιά στην ηλικία αυτή σχηματίζουν ομάδες, στις οποίες οι ενήλικοι δεν είναι ευπρόσδεκτοι. Κάθε ομάδα συνήθως αποτελείται από παιδιά του ίδιου φύλου που περιφρονούν εκείνα του αντίθετου φύλου. Τα αγόρια και τα κορίτσια δεν θα ενδιαφερθούν άλλη φορά τα μεν για τα δε, παρά μόνο στην εφηβεία.

Η σεξουαλική περιέργεια είναι περιορισμένη και συνήθως οι ερωτήσεις είναι σχετικές με την τεκνοποίηση. Οι γονείς θα νομίζουν ότι έχουν ήδη απαντήσει. Όμως, κάθε φορά το παιδί αφομοιώνει τις απαντήσεις με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με την συναισθηματική του ωριμότητα και τη νοητική του ανάπτυξη. Πρέπει, λοιπόν, να απαντάμε συνέχεια στις ερωτήσεις του, χρησιμοποιώντας λέξεις κατάλληλες για την ηλικία του. Και προτιμότερο είναι να μιλά η μητέρα στο κορίτσι και ο πατέρας στο αγόρι.

Επίσης, η είσοδος στο σχολείο αποτελεί πραγματικά ορόσημο στη ζωή του παιδιού και είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας κοινωνικοποίησης του. Για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του νέου περιβάλλοντος το παιδί πρέπει να αποκτήσει ορισμένες μορφές συμπεριφοράς και δεξιότητες :

Να έχει αυτοέλεγχο
Να μπορεί να συνεργάζεται με άλλους, να δημιουργεί και να διατηρεί σχέσεις
Να έχει συγκέντρωση προσοχής
Να έχει αποκτήσει ένα βαθμό αυτάρκειας έξω από την οικογένεια
Να είναι υπεύθυνο
Να μπορεί να προγραμματίζει και να ολοκληρώνει πράγματα.

Είναι πολύ σημαντικό να κατακτηθούν τα παραπάνω ώστε να μην νιώσει ανεπαρκές στο σχολείο ή μέσα στην παρέα των συνομηλίκων.
Πέρα από το αίσθημα της επάρκειας , το παιδί έχει κι άλλες πολύ σημαντικές ανάγκες :
Την σημαντικότερη όλων που είναι η αγάπη και η στοργή
Να τους δείχνουμε το ενδιαφέρον μας , το ειλικρινές ενδιαφέρον

Έχουν ανάγκη να παίρνουν ερεθίσματα από το περιβάλλον τους και νέες εμπειρίες – να τους μιλάμε, να τους δείχνουμε πράγματα, απλά καθημερινά π.χ μια βόλτα μαζί μας στο Σ. μάρκετ, στο χωριό, σε ένα χωράφι, να ζυμωθούν με τις εικόνες της καθημερινής ζωής. Σ’ αυτήν την φάση να πούμε ότι τα παραμύθια είναι μια πολύ καλή και απαραίτητη πηγή ερεθισμάτων για το παιδί, το διασκεδάζουν ενώ ταυτόχρονα το φωτίζουν για το εαυτό του, καλλιεργούν την ανάπτυξη της προσωπικότητας του και προσφέρουν νόημα σε πολλά επίπεδα και με πολλούς τρόπους. Τα παραμύθια έχουν μεγάλη και θετική ψυχολογική συμβολή στην εσωτερική ανάπτυξη του παιδιού. Όπως, βεβαίως έχει και το παιχνίδι. Το παιδί αποκτά εμπειρίες με το παιχνίδι. Έχει πολύ μεγάλη ανάγκη το παιχνίδι και την φαντασίωση. Όπως ακριβώς η προσωπικότητα των ενηλίκων αναπτύσσεται μέσα από τη εμπειρία της ζωής τους, έτσι και η προσωπικότητα των παιδιών αναπτύσσεται μέσα από τα παιχνίδια τους. Μέσα από το παιχνίδι υιοθετούν ρόλους και μυούνται σε συναισθηματικές σχέσεις, αναπτύσσουν κοινωνικές επαφές και εν τέλει εκφράζουν τον εαυτό τους στα πιο εκλεκτά πρόσωπα του περιβάλλοντος τους.

Τα παιδιά έχουν, επίσης, ανάγκη από ασφάλεια και σταθερότητα – αυτό σημαίνει σταθερές ενδοοικογενειακές σχέσεις, όσο το δυνατόν ευχάριστο οικογενειακό περιβάλλον και μια συνεπή και σταθερή στάση και συμπεριφορά από μέρους των γονιών. Το παιδί πρέπει να γνωρίζει πως θα αντιδράσουν οι γονείς του σε κάθε περίπτωση ή δική του συμπεριφορά.
Έχουν ανάγκη για αναγνώριση και παραδοχή.

Ανάγκη από υποστήριξη και θετική ενίσχυση.
Ανάγκη για υπευθυνότητα. Να ενισχύεται και να επιτρέπεται πάνω απ’ όλα η προσπάθεια του παιδιού για ανεξαρτητοποίηση.
Ανάγκη για όρια και έλεγχο των ενστικτωδών ενορμήσεων του -είναι απαραίτητο να διευκολύνουμε τα παιδιά να αποδεχτούν τις επιθυμίες τους απ’ τη μια και από την άλλη να μπορούν να αναβάλλουν την άμεση ικανοποίηση τους.

Η ικανοποίηση όλων αυτών των αναγκών του παιδιού και η απόκτηση των δεξιοτήτων και συμπεριφορών που προαναφέραμε δεν είναι μόνο ευθύνη της οικογένειας, αλλά και του σχολείου και του κοινωνικού περίγυρου. Όλοι πρέπει να βοηθήσουν το παιδί να αποκτήσει αυτήν την απαραίτητη υποδομή για την προσωπική του ευτυχία και για ένα ομαλό πέρασμα στην επόμενη εξελικτική περίοδο, την εφηβεία…

Οι ανάγκες των παιδιών

Είναι ενθαρρυντικό να διαπιστώνεται ολοένα και πιο έντονη σύγκλιση απόψεων των ερευνητών, θεωρητικών και πρακτικών, σχετικά με τις θεμελιώδεις ανάγκες για ψυχική υγεία και γενική ευημερία. Η Kellmer Pringle (1974) ήταν από τους πρώτους που διατύπωσαν αυτές τις ανάγκες με ένα τρόπο μεθοδικό και αυτή η διατύπωσή της έχει πολλούς υποστηρικτές. Αργότερα οργανώθηκε περαιτέρω και απλοποιήθηκε από τον Cooper (1985).

Τα παιδιά δε μεταβαίνουν χωρίς προβλήματα από το ένα στάδιο στο άλλο: κινούνται σπασμωδικά, ακανόντιστα, και μπορεί να προοδεύουν ή να παλινδρομούν με την πάροδο του χρόνου. Για παράδειγμα, σχετικά με την ασφάλεια, κινούνται πότε μπρος τα εμπρός και πότε προς τα πίσω μέσα στην ίδια ημέρα ή ακόμα και μέσα στην ίδια ώρα. Το θέμα της ασφάλειας και της σιγουριάς είναι ιδιαίτερα παραμελημένο (Sutton, 1991). Παρόλο που η Anna Freud ανέλυσε εκτενώς τους μηχανισμούς άμυνας, την άρνηση, την προβολή, έχουν ιδιαίτερα αμεληθεί από τους μελετητές της ανθρώπινης φύσης θεμελιώδη ζητήματα, όπως η έντονη ευαισθησία μας στην προσωπική πρόκληση ή απειλή, που μπορεί να εκδηλωθεί με μια φράση ή ακόμα και με μια μόνο λέξη. Γιατί η εμμονή μας στην ασφάλεια και τη σιγουριά εχει βιολογική και οργανική βάση. Έχουμε την προδιάθεση να αντιδρούμε απέναντι στην απειλή, τόσο τη φυσική όσο και την ψυχολογική. Ορισμένα παιδιά είχαν τόσο λίγη ασφάλεια στη ζωή τους, έχοντας υποστεί επαναλαμβανόμενες αλλαγές προσώπων φροντίδας, που νιώθουν ακατάπαυστα μια ανασφάλεια και δεν είναι ικανά να αναπτύξουν στενές συναισθηματικές σχέσεις, που θεμελιώνουν και θεμελιώνονται από την αίσθηση της ασφάλειας. Γι αυτό το λόγο είναι πιθανόν οι αντοχές τους στην αντιλαμβανόμενη απειλή να είναι ιδιαίτερα μικρές και ίσως να αντιδρούν γρήγορα, με επιθετικότητα σε μια τέτοιου είδους προοπτική. Άλλα παιδιά έχουν ίσως τραυματιστεί από φυσικές καταστροφές ή πόλεμο. Και αυτά είναι πιθανόν να μην μπορούν να αναπτύξουν σχέσεις εμπιστοσύνης, αλλά να παραμένουν ιδιαίτερα επιφυλακτικά και καχύποπτα.

Πίνακας; Οι ανάγκες των παιδιών (Cooper, 1985)

Φροντίδα βασικών βιολογικών αναγκών

Η οποία περιλαμβάνει θαλπωρή, καταφύγιο, κατάλληλη τροφή, και ανάπαυση, περιποίηση (υγιεινή) και προστασία από τον κίνδυνο.

Στοργή
Η οποία περιλαμβάνει φυσική επαφή, «κράτημα¨, χάδια, αγκαλιά και φιλιά, ανακούφιση, θαυμασμό, ευχαρίστηση, τρυφερότητα, υπομονή, χρόνο παραχωρήσεις για ενοχλητική συμπεριφορά, συντροφικότητα και επιδοκιμασία.

Ασφάλεια
Η οποία εμπεριέχει συνεχή φροντίδα, την προσμονή της συνέχειας σε μια σταθερή οικογενειακή ένωση, ένα προβλέψιμο περιβάλλον, σταθερά πρόσωπα φροντίδας και μοντέλα καθημερινής ρουτίνας, απλούς κανόνες, σταθερούς ελέγχους και μια αρμονική οικογενειακή ομάδα.

Διέγερση του έμφυτου δυναμικού
Με τον έπαινο, ενθαρρύνοντας την περιέργεια και την εξερευνητική συμπεριφορά αναπτύσσοντας δεξιότητες μέσω ανταπόκρισης σε ερωτήσεις και παιχνίδια, προωθώντας εκπαιδευτικές ευκαιρίες.

Καθοδήγηση και έλεγχος
Η διδασκαλία κατάλληλος κοινωνικής συμπεριφοράς, η οποία περιλαμβάνει πειθαρχία μέσα στα πλαίσια της παιδικής αντίληψης και ικανότητας, και απαιτεί υπομονή και ένα μοντέλο για να το αντιγράψει το παιδί, για παράδειγμα, σχετικά με την ειλικρίνεια, το ενδιαφέρον και την καλοσύνη προς τους άλλους.

Υπευθυνότητα
Αρχικά για μικρά πράγματα, όπως η ατομική φροντίδα, η τακτοποίηση των παιχνιδιών ή η μεταφορά των πιάτων στην κουζίνα. Σταδιακά να προστίθεται η λήψη αποφάσεων που πρέπει να μάθει το παιδί για να λειτουργεί όπως αρμόζει. Κερδίζοντας εμπειρία μέσα από τα λάθη αλλα και τις επιτυχίες και λαμβάνοντας επαίνους και ενθάρρυνση για να αγωνιστεί και να πετύχει περισσότερα.
Ανεξαρτησία
Να παίρνουν τις δικές τους αποφάσεις, αρχικά για μικρά πράγματα, αλλά σταδιακά για διάφορες πλευρές της ζωής, μέσα στα όρια των οικογενειακών και κοινωνικών κανόνων. Οι γονείς χρησιμοποιούν τη σωστή κρίση για να ενθαρρύνουν την ανεξαρτησία και αφήνουν τα παιδιά τους να δούν και να νιώσουν το αποτέλεσμα μιας λανθασμένης κρίσης και των λαθών τους, πάντα μέσα στα πλαίσια ικανοτήτων της ηλικίας τους. Η προστασία είναι χρήσιμη, αλλα η υπερπροστατευτικότητα είναι το ίδιο επιβλαβής όσο και η απαίτηση για πρόωρη λήψη ευθυνών και ανεξαρτητοποίηση.

Σύμφωνα λοιπόν με την κληρονομική τους προδιάθεση και τις συνθήκες του περιβάλλοντος, τα παιδιά μαθαίνουν να αντεπεξέρχονται στις απαιτήσεις της ζωής. Εάν σταθούν τυχερά, μαθαίνουν να αντεπεξέρχονται απευθυνόμενα στους ενήλικες για ανακούφιση και επιβεβαίωση. Αν δε σταθούν τυχερά, μαθαίνουν να αντεπεξέρχονται με απόσυρση ή στρέφοντας την πικρία και την απογοήτευσή τους εναντίον των ενηλίκων ή άλλων παιδιών.

Στην τελευταία περίπτωση είναι ζωτικής σημασίας οι ενήλικες να έχουν αρκετή αυτοπεποίθηση ώστε να οριοθετήσουν τη συμπεριφορά ενός διαταραγμένου πιδιού για να προστατεύσουν τα άλλα παιδιά από την απογοήτευση ή την πικρία του.