Γράφει ο Ευστάθιος Κούρος

Τα Θεοφάνια (ή Θεοφάνεια) είναι ετήσια χριστιανική εορτή της ανάμνησης της Βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη το βαπτιστή. Εορτάζεται στις 6 Ιανουαρίου και ελιναι η τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου (εορτών των Χριστουγέννων). Το όνομα προκύπτει από την φανέρωση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας που συνέβη σύμφωνα με τρεις σχετικές ευαγγελικές περικοπές. Η εορτή των Θεοφανίων λέγεται επίσης και Επιφάνια και Φώτα (ή Εορτή των Φώτων). Σε αυτή την εορτή γιορτάζουν τα ονόματα Φωτεινή, Φώτης (Φώτιος), Ουρανία, Ιορδάνης, Θεοφάνης, Θεοχάρης.

Κατά τις ευαγγελικές περικοπές στις αρχές του 30ου έτους της ηλικίας του Ιησού , ο Ιωάννης (ο Πρόδρομος) , γιος του Ζαχαρία και της Ελισάβετ, ο επιλεγόμενος στην συνέχεια Βαπτιστής, που ήταν 6 μήνες μεγαλύτερος του Χριστού, και διέμενε στην έρημο, ασκητεύοντας και κυρήσσοντας το βάπτισμα μετάνοιας, βάπτισε με έκπληξη και τον Ιησού στον Ιορδάνη ποταμό. Κατά δε την στιγμή της Βάπτισης κατέβηκε από τον ουρανό το Άγιο Πνέυμα υπό μορφή περιστεράς στον Ιησού και ταυτόχρονα από τον ουρανό ακούστηκε φωνή που έλεγε ότι: “Ούτος εστί ο Υιός μου ο αγαπητός εν ω ευδοκήσα”. Η φράση αναφέρεται στα ευαγγέλια του Ματθαίου, του Μάρκου και του Λουκά, ενώ απουσιάζει από αυτό του Ιωάννη.
Αυτή δε είναι και η μοναδική φορά της εμφάνισης, στη γη, της Αγίας και ομοουσίου και αδιαρέτου Τριάδου υππό του πλήρους “μυστηρίου” της Θεότητας. Τα Θεοφάνεια ονομάζονται έτσι επειδή η φωνή του Θεού ακούστηκε στη γη. Γι’ αυτό ονομάστηκαν έτσι Θεό+Φάνεια. Ο Θεός φάνηκε στην γη, Θεός+Φάνηκε. Το πότε καθιερώθηκε να εορτάζεται η μνήμη του γεγονότος της Βάπτισης του Ιησού δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα. Φαίνεται, όμως, ότι αναφάνηκε πολύ νωρίς στη Πρώτη εκκλησία των Χριστιανών . Ο κλήμης ο Αλεξανδρεύς αναφέρει πως κάποιοι αιρετικοί οι περί τον Βασιλειάδη γνωστικοί στις αρχές του Β’ αιώνα εόρταζαν την ημέρα της Βάπτισης του Κυρίου “προδιανυκτερεύοντες” και ότι η εορτή αυτή γινόταν κατ’ άλλους μεν στις 6 Ιανουαρίου , κατ’ άλλους στις 10 Ιανουαρίου.

Κατά δε τον 3ο αιώνα η εορτή φαίνεται κοινότατη σε όλη την Χριστιανική Εκκλησία. Έτσι ενώ ο Gieseler (Kirchengeschichte 1,376) δέχτηκε οτι πρώτοι οι Βασιλειδιανοί καθιέρωσαν την εορτή των Θεοφανείων ο Neander (Kirchengeschicht 1,386) θέτει το ερώτημα: πώς από αιρετικούς το δέχθηκε η εκκλησία;

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος παραδέχεται και περιγράφει την εορτή ως αρχαία πανήγυρη, μάλλον, στην Αντιόχεια την Μεγάλη και ότι από εκεί την παρέλαβαν οι Γνωστικοί Βασιλειανοί… Κατά δε τις αποστολικές διαταγές (η’ 38) η εορή των Επιφανείων “ήγετο δια το εν αυτή ανάδειξιν γεγενήσθαι της του Χριστού Θεότητος”.

Στο τέλους του 3ου αιώνα προστέθηκε και άλλη έννοια στον εορτασμό αυτό που άρχισε να πανηγυρίεται και ως ημέρα της “εν σαρκί” φανερωσεως του Κυρίου. Ούτως και στην Αλεξάνδρεια κατά τον Κασσιανό και στη Κύπρο κατά Επιφάνιο. Από της εποχής λοιπόν αυτής άρχεται , κατά το πιθανότερο, και ο εορτασμός των Χριστουγέννων.

Κατά τον 4ο αιώνα η εορτή των Θεοφανείων εορτάζεται πλέον με λαμπρότητα σε όλη την ανατολική Εκκλησία ως εορτή του φωτισμού της ανθρωπότητας δια του Αγίου Βαπτίσματος, απ’ όπου και το όνομα ‘Τα Φώτα’ , εορτή “των Φώτων” (Γρηγόριος Ναζιανζηνός λόγος 39, Αστερίου Αμασ. Λόγος εις “εορτών των Καλανδών”).

Στη Δύση τα Θεοφάνεια απαντώνται στα μέσα του 4ου αιώνα , αλλά από της εποχής αυτής φαίνεται στη Ρωμαική Εκκλησία και άλλη μια εορτή , αφιερωμένη στη κατά σάρκα Γέννηση του Ιησού στις 25 Δεκεμβίου. Όταν πλέον καθιερώθηκε αυτή η ημερομηνία για τα Χριστούγεννα σε όλο τον Χριστιανικό κόσμο έγινε και ο διαχωρισμός της εορτής των Φώτων στις 6 Ιανουαρίου , στα μέσα του 6ου αιώνα. Ως κύριες τελετές των Θεοφανείων θεωρούνται οι παρακάτω:

Μέγας Αγιασμός (Θρησκευτική τελετή που λαμβάνει χώρα εντός των Εκκλησιών).
Κατάδυση του Τιμίου Σταυρού (Θρησκευτική τελετή που ακολουθεί του Μεγάλου Αγιασμού και γίνεται η κατάδυση του Σταυρού σε ακ΄τη θάλασσας , εντός λιμένων, όχθες ποταμών ή λιμων, και στην ανάγκησε δεξαμενές νερού, όπως στην Αθήνα.

Επίσημη κατάδυση του Σταυρού : Πολιτειακή, Πολιτική, Θρησκευτική (Αρχιερατική) εορτή της επίσημης κατάδυσης του Σταυρού , όπου παρίστανται οι Αρχές της Χώρας. Από τις αρχές του 1900 επίσημη κατάδυση ορίστηκε να γίνεται στον Πειραιά έναντι της παλαιάς αποβάθρας ή του Παλιού Δημαρχείου, σήμερα μπροστά από τον ναό του Αγ. Σπυρίδωνα. Παρόμοιες τελετές γίνονται σε όλους τους ναούς της Χώρας.

Υμνολογία

Αρχαία φαίνεται και η συνήθεια της τελετής του Μεγάλου Αγιασμού την ημέρα των Θεοφανείων, όπου ψάλλονται τα τροπάρια του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Σωφρονίου και το κοντάκιο του Ρωμανού του Μελοδού.

Απολυτίκιο Θεοφανίων
“Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύιε
η της τριάδος εφανερώθη προσκύνησις
του γαρ Γεννήτοροςη φωνή προσμαρτυροί Σοι
αγαπητόν Σε Υιόν ονομάζουσα
και το Πνεύμα εν είδει περιστεράς
εβεβαίου του λόγου του ασφαλές
ο επιφανής Χριστέ ο Θεος
και τον κόσμον φωτίσας δόξα Σοι”

Κοντάκιον Θεοφανείων
“Επεφάνης σήμερον τη Οικουμένη
και το φως σου Κύριε εσημειώθη εφ’ ημάς
εν επιγνώσει υμνώντας Σε
ήλθες εφάνης το Φως το απρόσιτον”

Μεγαλυνάριο των Θεοφανίων
“Σήμερον επέφανεν ο Σωτήρ
εν μορφη ως δούλου βαπτισθήναι
μετά σαρκός υπό Ιωάννου
εν Ιορδάνου ρείσθοις
ινά βροτών εκπλύνει
τα παραπτώματα”

Έθιμα

Στην Ελλάδα έθιμα των Θεοφανείων είναι τα εξης:

1. Τα παιδιά την Παραμονή της εορτής λένε τα κάλαντα των Φώτων. Από θεολογική άποψη, απαλλαγμένο από κάθε άλλη επιρροή θεωρούνται μόνο αυτά που λέγονται στην Πάτμο. Αρχίζουν εμ τη δημιουργία του κοσμου και την ημέρα που ο Θεός όρισε τα ύδατα. Συνεχίζουν με το πρωπατορικό αμάρτημα της Εύας και μετά αναγγέλουν τη βάπτιση του Ιησού στον Ιορδάνη ποταμό με μόνιμη επωδό το “Καλή σου ημέρα Αφέντη με την Κυρά”
2. Η ανέλκυση του Σταυρού (το “πιάσιμο του Σταυρού”) από κολυμβητές, του Βουτηχτάδες. Αυτός που πιάνει τον Σταυρό αφού πρώτα τον φιλήσει τον περιφέρει στις οικίες και λαμβάνει πλούσια δώρα.
3. Ο αγιασμός των οικιών από τους Ιερείς.
4. Το πλύσιμο των εικόνων και
5. Ο χορός των καλικάτζαρων.

Λατρευτικές παραδόσεις Θεοφανείων – Φυγή καλικάτζαρων

Η εορτή των Θεοφανείων περικλύει και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διεόνηση ρχαίων (Ελληνικών) εθίμων. Στην αντίληψη του ελληνικού λαού τα Θεοφάνεια είναι “Μεγαλή γιορτή Θεότρομη”. Για μερικές μάλιστα περιφέριες της Μακεδονίας (Δυτικής) αποτελούν την μεγαλύτερη γιορτή του έτους και κάθε καινούργιο ρούχο το “πρωτοφορούν στα φώτα για να φωτιστεί”.

Αλλά και κατά την δογματική η βάπτιση του Χριστού συμβολίζει την παλιγεννεσία του ανθρώπου έχοντας έτσι μεγάλη σημασία , για αυτό και μέχρι το Δ’ αιώνα οι Χριστιανοί γιορτάζουν Πρωτοχρονιά στην βάπτιση του Χριστού στις 6 Ιανουαρίου.

Βασική τελετουργία των Θεοφανείων είναι ο “Αγιασμός των υδάτων” με την κατάδυση του Σταυρού κατα μίμιση της βάπτισης του Θεανθρώπου. Στην ελληνική εθιμολογία όμως, ο εν λόγο αγιασμός έχει και την έννοια του καθαρμού , του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθως και της απαλλαγής του από την επίρρεια των δαιμονίων. Η τελευταία δεε αυτή εννοια δεν είναι ασφαλώς αυστηρά Χριστιανική, αλλά έχει ρίζε στην αρχαία λατρεία. Στα περισότερα μέρη της Ελλάδας ο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά (στις μέρες αυτές) την παραμονή των Θεοφανείων και λέγεται “Μικρός Αγιασμός” ή “Φώτιση” ή “Πρωτάγιση”. Με την Πρωτάγιαση ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το σταυρό και ένα κλονί βασιλικό “Αγιάζει” ή “Φωτίζει” (ραντίζει) τους χώρους των σπιτιών. Η πρωτάγιαση είναι και το αποτελεσματικό μέσο με το οποίο τρέπονται σε άγρια φυγή οι καλικάτζαροι εκτός από το άναμα μιας μεγάλης υπαίθριας φωτιάς.

Ο Μεγάλος Αγιασμός γίνεται ανημερα των Θεοφανείων εντός των Εκκλησιών σε ειδική εξέδρα στολισμένοι, επί της οποίας φέρεται μέγα σκεύος γεμάτου ύδατος. Στη συνέχεια γίνεται η κατάδυση  του Σταυρού στην θάλασσα ή λίμνη ή σε γειτονικό ποταμό ή στην ανάγκη σε δεξαμενές νερού(όπως στην Αθήνα). Η κατάδυση του Σταυρού , κατά τη λαική πίστη δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες. Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά την κατάδυση τρέχουν τις παραλίες της θάλασσας ή στοις όχθες ποταμών ή λιμνών και πλένουν τα αγροτικά τους εργαλεία ακόμη και εικονίσματα.  Κατά τον κοινή λαική δοξασία ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αρχική δύναμη και αξία τους που την αποκτούν όμως εκ νέου από το αγιασμένο νερό.

Αυτή ακριβώς η διαδικασία δεν αποτελεί παρά μόνο ακριβώς πιστή επιβίωση των αρχαίων δοξασιών. Οι αρχαίοι πχ Αθηναίοι είχαν την τελετή (διαδικασία) των γνωστών “πληντυρίων’ όπως την αποκαλούσαν κατά την οποία μετέφεραν “εν πομπή” στην ακτή του Φαλήρου το άγαλμα της Αθηνάς. Εκεί το έπλεναν με θαλασσινό νερό για να το καθαρίσουν από ρηττούς και να ανανεωθούν οι ιερές δυνάμεις του αγάλματος.

Σήμερα οι γυναίκες πολλών περιοχών επαναλαμβάνουν αυτό το αρχαίο έθιμο το πλύσιμο των εικόνων, συνδυαζόμενο όμως και με άλλες πράξεις της μεσαιωνικής και αρχαίας μαγείας. Στην πλάκα της Μυτιλίνης, που την ώρα που βουτούν οι βουτηχτάδες να πιάσουν τον Σταυρό οι γυναικές την ίδια στιγμή “παίρνουν με μια κρατούνα (=νεροκολοκύθα)  νερό από σαράντα κύματα κι έπειτα με βαμβάκι που βουτούν σε αυτό καθαρίζουν τα εικονίσματα χωρις να μιλούν σε όλη αυτή την διαδικασία (“άλαλο νερό”) και στη συνέχεα το νερό το ρίχνουν σε μέρος που δεν πατιε΄ται (σε χωνευτήρι της εκκλησίας)”.

Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Μέγας Αγιασμός των θεοφανείων δεν χρησιμοποιείται πουθενά παραμόνο στους εμποδιζόμενους από οποιαδήποτε αιτία να μεταλάβουν (κοινωνήσουν) των “αχράντων μυστηρίων”.

_{Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό “Αστυνομική Ανασκόπηση”}